Epizod 176 - Spacerkiem po żyrardowskich pomnikach - część druga - cmentarz katolicki

 CMENTARZ KATOLICKI

Pomnik poległym w obronie ojczyzny 1939

Pomnik żołnierzy „Kampinos”

Pomnik żołnierzy radzieckich

Pomnik po murem

 Pomnik ofiar katyńskich

 Pomnik przed wejściem (Łazarczyk)

Żyrardowski cmentarz to wdzięczne miejsce do poznawania historii miasta. Pomniki znanych i poważanych osobistości zwracają uwagę tuż po wejściu na teren nekropolii. Warto jednak zagłębić się i pospacerować, aby w tylnej części cmentarza natknąć się na jakże charakterystyczne obeliski upamiętniające bohaterskie czyny Polaków podczas I i II wojny światowej. Miejsca pamięci narodowej, masowe groby, które przez wiele lat po wojnie prosiły się o jakiekolwiek upamiętnienie. Czekać jednak trzeba było ponad 30 lat, aby godnie uczcić bohaterów września 1939 roku, czy żołnierzy Armii Krajowej ze zgrupowania „Kampinos” , którzy we wrześniu 1944 roku w okolicach Żyrardowa oddali swoje życie za wolność.

 Dzięki ówczesnym sugestiom mieszkańców, miasto w końcu zajęło się tematem należytego upamiętnienia polskich żołnierzy. Na zlecenie magistratu, Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Sztuk Pięknych w Warszawie przystąpiło do prac i stworzyło pamiątkowe monumenty, które w końcu mogły górować nad częścią cmentarza wypełnioną grobami poległych jak i zmarłych w okresie II wojny światowej. 

     Pierwszy z nich, prawie trzy i pół metrowy orzeł, wykonany został przez rzeźbiarzy Tadeusza Wyrzykowskiego oraz Kazimierza Danilewicza. Cztery masywne bloki jakże charakterystycznego  czerwonego piaskowca tzw. kopulaka ozdobiły w końcu  nasz cmentarz. Ten charakterystyczny kamień pochodzi z naszych Gór Świętokrzyskich, a konkretnie z jego północnej najstarszej części, datowanej na trias, a konkretnie na okres tzw. pstrego piaskowca. Charakterystyczna czerwona barwa to wpływ dużej zawartość tlenku żelaza.

Środkowy blok wypełnia wykute epitafium:

„Żołnierzom Wojska Polskiego poległym w obronie ojczyzny w 1939 r. Cześć ich pamięci. Mieszkańcy Żyrardowa.”

Na obu skrajnych blokach wyryte zostały nazwy dywizji, w których walczyli polegli oraz imiona i nazwiska żołnierzy pochowanych na cmentarzu. Kilku z nich zostało ponadto upamiętnionych odrębnymi krzyżami.

Drugi z nich, w kształcie Krzyża Walecznych z zamontowanym  w późniejszym okresie Herbem Polski, stanął na grobach żołnierzy AK zgrupowania „Kampinos” z inskrypcją znajdującą się w lewej górnej części głoszącej: 

„Żołnierzom Armii Krajowej poległym w walce z okupantem hitlerowskim w okolicach Żyrardowa w 1944 roku. Cześć ich pamięci. Mieszkańcy Żyrardowa.”

 

Trzeci blok czerwonego piaskowca stanął w miejscu upamiętniającym poległych żołnierzy radzieckich. Po likwidacji tablic pamiątkowych jedna z nich została zamocowana w dolnej części pomnika. Wysoki obelisk od mieszkańców miasta ozdobił kwaterę żołnierzy poległych podczas „wyzwalania miasta” głosząc:

 „Poległym chwałą. Żywym wolność. Narodom pokój. Bohaterom Armii Czerwonej poległym w 1945 r. Mieszkańcy Żyrardowa”. 

   

Trzydzieści lat i zmienne warunki atmosferyczne zrobiły swoje. Kamienie pokryte zostały zaciekami oraz gdzieniegdzie mchem. Zmienił się również kolor na brudny czerwony a i swoje dodali wandale "ubarwiając" karykaturami napisów. I znając obecne podejście do powojennego "wyzwolenia" nie możemy spodziewać się zmiany takiego stanu rzeczy na pomniku żołnierzy radzieckich, to już dwa pozostałe obeliski wymagają jednak przyzwoitego zajęcia się nimi, zwłaszcza w świetle patriotycznych wzlotów społeczeństwa w ostatnich latach. Być może kolejna zbiórka środków na renowacje grobów na żyrardowskiej nekropolii miast zajmować się w jak ostatnich latach, nie przeczę urokliwymi aczkolwiek anonimowymi dla historii miasta grobami, weźmie pod lupę miejsca pochówku ludzi, z których naprawdę możemy być dumni.

 Kolejny z żyrardowskich pomników, gdzie rokrocznie zapalane jest najwięcej zniczy to głaz pamiątkowy zlokalizowany pod ceglanym murem, na wprost głównej bramy cmentarnej. To pomnik poświęcony żołnierzom poległym w latach 1918 -1920. Jak głosi inskrypcja na płycie przymocowanej został on w okresie stalinowskim wyrwany i usunięty.

 

„W okresie terroru stalinowskiego był wyrwany i wywieziony. Odnaleziony w mieście i sprowadzony w 1981 roku. Wmurowany i poświęcony w 70 rocznicę bitwy warszawskiej. 15 VIII 1990 r. Rada Miejska Żyrardowa”

 

Pomnik składa się z dwóch części, betonowego obelisku oraz wmurowanego u jego podnóża kamienia pamiątkowego, który został pod koniec lat 70-tych odnaleziony przez Macieja Twardowskiego, ówczesnego redaktora naczelnego „Życia Żyrardowa”. Ponadto na murze, po obu stronach, wmurowano dwie tablice z nazwiskami pochowanych tu żołnierzy. Ten pomnik dziś prezentuje się godnie zwłaszcza po ostatniej renowacji.

 Zwracając się ku wyjściu z cmentarza, tuż przed kaplica cmentarną postawiony został kolejny z żyrardowskich pomników, składający się z pamiątkowego głazu oraz krzyża. Posadowiony oraz poświęcony został w 1998 roku i jest hołdem dla żołnierzy Armii Krajowej.

 „Żołnierze Armii Krajowej

Ziemi żyrardowskiej obwodu Bażant w 80 rocznicę odzyskania niepodległości Polski oraz w 54 rocznicę koncentracji oddziałów AK (sierp 1944) w lasach radziejowskim i sokulskim, ten krzyż ustanawiając przypominają

Ojczyzna to ziemia i groby – naród tracąc pamięć traci życie”.

 

Tuż obok, w 2020 roku, pojawił się kolejny obelisk, tym razem dedykowany pamięci zbrodni katyńskiej. 

"W hołdzie żołnierzom Wojska Polskiego i funkcjonariuszom Policji Państwowej związanymi z Żyrardowem i Rudą Guzowską zamordowanym przez NKWD wiosną 1940 r."

 Poniżej wyryte zostały stopnie wojskowe i nazwiska, czasem wraz z doklejonymi zdjęciami żołnierzy spoczywających na polskich cmentarzach w Katyniu, Miednoje, Bykowni i Charkowie.

Nadal krążąc po żyrardowskim cmentarzu kierujemy się w jego zachodnią część, gdzie z daleka przykuwa uwagę pomnik imitujący złamane drzewo. To pomnik dedykowanemu nieznanemu bojownikowi, a tym bojownikiem był nie kto inny jak Stanisław Sławiński, odpowiedzialny za wysadzenie budynku carskiej żandarmerii w dniu 10 września 1906 roku. Stanisław Sławiński został wybrany do podrzucenia bomby na siedzibę carskiej policji w Żyrardowie, w odwecie za wszechobecny terror siany na ulicach miasta będący konsekwencją porewolucyjnej czystki.  Znajdowało się w nim dziesięciu żandarmów, łącznie z komendantem posterunku, który był jednym z głównych celów akcji. Denis Cybulski został ciężko ranny, a po kilku dniach zmarł. Sześciu innych, Jan Midzik, Ilja Komaruk, Jan Godyński, Płaton Seutenko, Siemion Danilczuk oraz Groszkiewicz odnieśli obrażenia. Wśród tego rumoru i zgliszcz oszołomiony młody człowiek podnosił się z bruku. Siła eksplozji powaliła go na ziemię i całkowicie zdezorientowała. Ten krótki moment zawahania zadecydował o dalszych, tragicznych losach wielu osób. Nieznając terenu, miast skierować się z kierunku dworca kolejowego, pobiegł w przeciwnym. Prosto w paszczę lwa. Ta krótka chwila spowodowała, iż jeden z żandarmów zdążył oddać strzały do uciekającego człowieka. Dwie kule trafiły go w plecy. Wpadając w ulicę Parkową natknął się na zaalarmowany wybuchem oddział Kozaków, który właśnie zmierzał w kierunku placu. Ostrzeliwany przez żołnierzy carskich ukrył się w pobliskim budynku. Pech chciał, że był to mieszkanie inżyniera Kestena, wyższego urzędnika z zakładów żyrardowskich. Zaalarmowani przez służbę Kozacy szybko otoczyli dom. 23-letni chłopak znalazł się w pułapce. Tanio jednak skóry swojej nie sprzedał. Ostrzeliwał się jeszcze dobra godzinę. Kiedy skończyła mu się amunicja, ostatnią kulę przeznaczył dla siebie.

Wściekli Kozacy przywiązali trupa Sławińskiego do koni i przeciągnęli na cmentarz, gdzie zakopali go w sektorze dla samobójców, a grób zrównali z ziemią. Dopiero 19 lat po akcji Sławińskiego mieszkańcy Żyrardowa wystawili zabitemu charakterystyczny czerwony pomnik w kształcie złamanej sosny, a pośród wyrzeźbionych liści laurowych umieszczono napis.

 

"Nieznanemu bojownikowi o Niepodległość Polski i prawa robotnicze poległemu w 1906 roku - w dniu 10/IX/1925 roku jako w rocznicę zgonu - Municypalność miasta Żyrardowa"

 

      Dziś, namacalną pamiątką po bohaterze tejże akcji jest pomnik na żyrardowskim cmentarzu oraz nazwa ulicy, dawniej zwanej Blichową oraz Bielnikową, a od 1950 roku właśnie Sławińskiego, ulicy w pobliżu której zakończył on swoje jakże krótkie życie.   

 

Kierując się do głównej bramy tuż przed wejściem natrafiamy na ostatni już pomnik na cmentarzu katolickim. To częściowo obrobiony kawałek płyty nagrobnej dedykowany pamięci kardynała Stefana Wyszyńskiego, a ofiarowany przez lokalnego kamieniarza Macieja Piotra Łazarczyka w dniu 1 VIII 2009 roku. Na płycie został wyryty sparafrazowany cytat kardynała „Gdy gaśnie pamięć ludzka, dalej mówią kamienie” , w żyrardowskiej wersji głoszący:

„Gdy ludzka pamięć gaśnie mówią tylko kamienie”

Epizod 175 - Spacerkiem po żyrardowskich pomnikach - część pierwsza

Każde miasto pomnikami stoi. Lokalni bohaterowie, znane postacie z historii Polski, czy miejsca pamięci bądź kaźni. Pomniki są wszędzie. Często wpisują się architektonicznie w krajobraz uzupełniając swoim kolorytem przestrzeń, bądź zbytnio nie rzucają się w oczy upamiętniając często tragiczne wydarzenia, jakich nasz kraj przeszedł w swojej historii wiele. Zdarzają się jednak i takie maszkary, nad których stylem, formą i lokalizacją nawet pochylając się i analizując dogłębnie, nie jesteśmy w stanie pojąć co kierowało fundatorami, czy jaki pomysł miał dany artysta realizując często wątpliwej jakości dzieło. Żyrardów, a konkretnie starówka, będą sama w sobie pomnikiem historii, szczęśliwie dziś chroniona jest od tychże dziwnej jakości pomników. Ale trzeba przyznać, iż przez te prawie 200 lat istnienia zurbanizowanej cywilizacji na tym terenie, mieliśmy do czynienia z mniej lub bardziej udanymi próbami uhonorowania, nie dokładnie postaci, a wydarzeń, czy stanów umysłu, jakim bez wątpienia było wznoszenie dziwnych konstrukcji mających upamiętnić kolejne -lecia Polski Ludowej, czy socjalizmu. Tak naprawdę osób, które zasługują na budowanie im pomników w mieście można policzyć na palcach jednej ręki. Karol Dittrich, Karol Hielle, Filip de Girard, hr. Łubieński, no i może jeszcze Paweł Hulka – Laskowski. Może i dobrze, że nie jest ich wielu, gdyż miejsc gdzie można ich uhonorować nie mamy w zanadrzu na tej naszej niewielkiej powierzchni wiele.

  Ławeczka niepodległości

 Pomnik bojownika (zlikwidowany)

Pomnik J. Piłsudskiego

 Spacer śladami żyrardowskich pomników rozpoczynamy, a jakże, z żyrardowskiego dworca, gdzie dziś znajduje się jedna z najnowszych instalacji w mieście – ławeczka niepodległości, postawiona jak w wielu innych miastach Polski na uczczenie odzyskania przez nasz kraj wolności w 1918 roku. Ta niepozorna, interaktywna instalacja jest jedną z ponad stu jakie postawiono w całym kraju. Kwota jaką na ten cel przeznaczono to około 30 tysięcy złotych co w skali całego kraju daje niebagatelną kwotę 4,2 milionów złotych, którą przeznaczono z budżetu Ministerstwa Obrony Narodowej.

Projekt ławeczki to autorskie dzieło Marty Rosiak z firmy Betonovo, która to firma wygrała konkurs. Kształtem ławeczka ma nawiązywać do czystej kartki papieru, z zapisanym odręcznie przez J. Piłsudskiego słowo „niepodległa”. 80 procent kosztów pokryło MON, a pozostałe 20 procent lokalne samorządy. Oczywiście sam napis to nie wszystko. Jako interaktywna pozwala odsłuchać m.in. „Marsz Pierwszej Brygady” czy przemówienia Józefa Piłsudskiego. Za pomocą kodu QR możliwe jest ściągnięcie materiałów dotyczącego historii Polski. Dodatkowo wyposażona jest w ładowarkę, WiFi i oświetlenie LED. I co ciekawe media nadal działają. 

Jeszcze niedawno wychodzących z dworca witał kamienny bojownik. Ów pomnik powstał w 1952 roku i wypełniał przestrzeń skweru przez kilkadziesiąt lat. Lecz dziś już go nie zobaczymy. Na skwerze na wprost wyjścia z dworca jeszcze do 2018 roku mogliśmy oglądać pomnik mężczyzny trzymającego z dłoni sztandar, projektu F. Habdasa. Pomnik ten miał upamiętniać bojowników GL, którzy 19 czerwca 1943 roku dokonali przed dworcem ataku na konwojentów z zakładów żyrardowskich wiozących wypłaty dla pracowników, w skutek czego oraz w wyniku działań odwetowych, śmierć poniosło wiele niewinnych osób, a setki wysłano do obozów. Pierwotnie pomnik miał zamocowaną tablicę, która szybko zniknęła, aczkolwiek w ramach akcji dekomunizacyjnej, nawet bez tej tablicy pomnik swoim tematem gloryfikował opcje komunistyczną i zniknął, podobnie jak tablice dotyczące czołgistów radzieckich.

Nie możemy jednak przejść dalej w naszej wyprawie nie wspominając o jednym z najnowszych pomników, który zastąpił wyżej wymieniony. Plan i koncepcja tego pomnika pojawiły się w umysłach lokalnych urzędników, którzy zamarzyli sobie wypełnić puste miejsce po bojowniku i uhonorować postać, która tuż obok ma już swoją ulicę, Józefa Piłsudskiego. Zorganizowano nawet konkurs na opracowanie koncepcji pomnika, która wygasał w kwietniu 2018 roku. Wkrótce ogłoszono wyniki konkursu. Laureatami zostali prof. Mariusz Białecki i Aleksander Konarski z ASP w Gdańsku  otrzymując 10 tyś. złotych nagrody. Pomnik miał powstać na 100-lecie odzyskania niepodległości, ale nie powstał. Warto jeszcze nadmienić, iż pomnik Piłsudskiego to drugi pomysł zespołu ds. upamiętniania historii miasta Żyrardowa. Pierwsza dotyczyła usunięcia pomnika gwardzisty i zastąpienia go metalową płaskorzeźbą, przedstawiającą żyrardowską starówkę.  Wpierw jednak podjęto stosowną uchwałę, z dnia 30 listopada 2017 roku, przeznaczając 400 tysięcy złotych z budżetu miasta, a na resztę niezbędnych środków postanowiono w przyszłości wysłać na ulice przedstawicieli w osobach: Jerzego Jankowskiego, Marcina Rosińskiego i Artura Krajewskiego, którzy mieli zbierać środki od mieszkańców miasta, aby dofinansować budowę pomnika. Prezydent Miasta, Wojciech Jasiński, ogłosił wówczas konkurs na opracowanie koncepcji monumentu, a dla zwycięzcy przewidziana była nagroda w wysokości 10 tysięcy złotych.

I oto mamy go. Odsłonięty został w Święto Niepodległości, ale dopiero w 2022 roku, nie dokonał jednak tego prezydent W. Jasiński, a jego następca K. Chrzanowski wraz ze świtą, czyli Sekretarzem Stanu w Ministerstwie Aktywów Państwowych Maciejem Małeckim, Dyrektorem Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku Maciejem Aleksandrowiczem, przewodniczący Żyrardowskiego Towarzystwa Patriotycznego Niepodległa Dariuszem Kaczanowskim oraz autorem pomnika Mariuszem Białeckim.

Wykonano go zgodnie z tematem ,,Budowa pomnika Józefa Piłsudskiego w Żyrardowie”, a dofinansowano ze środków programu własnego Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku w projekcie "Rzeźba w przestrzeni publicznej dla Niepodległej – 2022 pochodzących z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego".Beneficjentem zadania było Miasto Żyrardów, a Partnerem Żyrardowskie Towarzystwo Patriotyczne ,,Niepodległa”.

Pomnik, jak już wspominano, zaprojektował zespół autorski z ASP w Gdańsku: prof. Mariusz Białecki i Aleksander Konarski, a wykonawcą było ART-STUDIO RZEŹBA, ODLEWNICTWO art. rzeźbiarz Michał Batkiewicz. Trzymetrowa postać marszałka została wykonana z brązu przedstawia go w randze Komendanta Legionów Polskich i posadowiona została na pierścieniu z sentencją Bóg-Honor-Ojczyzna, a następnie granitowym cokole z sześcioboczną postawą oraz sentencjami wyrytymi na bocznych ścianach cokołu.

Finalnie koszt pomnika to 350 tysięcy złotych. 

    Kamień pamiątkowy na terenie „elektryka”

 Z żyrardowskiego dworca kierujemy się w prawo i podążamy ulicą Bohaterów Warszawy, aż do „elektryka”. To tu, pomiędzy drzewami znajduje się kolejny symboliczny pomnik, a konkretnie jeden z kilku pamiątkowych głazów, jakie napotkamy podczas naszego spaceru. Obelisk ten został postawiony ku czci i upamiętnieniu żołnierzy walczących we wrześniu 1939 roku, a więzionych przez hitlerowców w obozach jenieckich, które ulokowali m.in. na terenie dzisiejszej szkoły, obecnie kompleksu sportowego. W czterdziestą rocznicę agresji na Polskę, czyli w 1979 roku został on odsłonięty i stoi w tym miejscu już ponad 40 lat.   

Kamień pamiątkowy na terenie wydm 

Sprzed „elektryka” kierujemy się do najdalej wysuniętego na północ symbolicznego obelisku, a konkretnie na teren wydm, tuż przy granicy z Międzyborowem. Tu, przy drodze gruntowej, mającej szumną nazwę Alei Wyzwolenia, znajduje się kolejny pomnik pamięci poległych podczas II wojny światowej. Teren wydm, tuż przed Międzyborowem, Niemcy upodobali sobie jako jedno z miejsc, gdzie rozstrzeliwano mieszkańców Żyrardowa, bez procesu, niewinnych często po niewiarygodnych torturach.   

6.       Pamiątkowy pomnik na terenie cmentarza żydowskiego 

Stąd dochodzimy do ulicy Wincentego Witosa i skręcając w ulicę Michała Kleofasa Ogińskiego zbliżamy do pierwszego z żyrardowskich cmentarzy, żydowskiego. To tu znajduje się kolejny pomnik, postawiony ku czci ofiar Holokaustu. Dziś, na zadbany kirkut możemy dostać się furtką od ulicy Józefa Mireckiego. Ale nie zawsze tak było. W 1941 roku został nieformalnie zamknięty i tak na wpół legalnie funkcjonował, aż do 15 września 1964 roku, do momentu podjęcia formalnej decyzji Wojewódzkiej Rady Narodowej zamykającej to miejsce pochówku, które w tamtym momencie było bardzo zniszczone, nieogrodzone, a macewy poprzewracane i częściowo wywiezione, ot choćby do utwardzenia podjazdu pod szkołę muzyczną.

Dziś, już od wejścia rzuca się w oczy wysoki pomnik zwieńczony płomieniem unoszącym się ze znicza. To pomnik, który odsłonięto w 1967 roku, pomnik ku czci ofiar zagłady. A nim umieszczono tablicę pamiątkową z napisami po polsku i hebrajsku:

"Cześć pamięci męczenników Żyrardowa, zamordowanych przez hitlerowskich ludobójców"

 Na drugiej stronie zaś wyryto po angielsku napis ku pamięci Samuela Meppena, dzięki którego działaniom cmentarz odnowiono i przywrócono mu godny stan.

„Pamięci Samuela Meppena (1894–1975), jego niestrudzone wysiłki pomogły odbudować ten cmentarz”.

Z terenu cmentarza żydowskiego to tylko kawałek drogi na teren cmentarza katolickiego, gdzie możemy odnaleźć kilka symbolicznych pomników, na które warto zwrócić uwagę.